Openingstoespraak door prof. dr. Yves T'Sjoen
Geachte collega’s en studenten, dames en heren,
Bij de oprichting in 2007 van Cross-Over is de opzet van het letterkundig neerlandistiekcongres bepaald als transhistorisch en interdisciplinair. De wetenschappelijke bijeenkomsten hadden aanvankelijk plaats in Nederland en Vlaanderen, meer bepaald in Amsterdam, Leuven, Leiden en Gent. Sinds 2015 wordt het symposium ook in transnationale of intercontinentale zin georganiseerd, in regio’s buiten het moedertaalgebied waar Nederlands wordt bestudeerd en gedoceerd. Doelstelling van Cross-Over is op een inclusieve manier de neerlandistiek te betrekken bij het gesprek over de wetenschapsdiscipline, met aandacht voor talen in contact en culturele diversiteit. Na de congressen in Poznań (2015) en Oranjestad-Aruba (2017) had in 2019 het internationaal congres plaats in Paramaribo (Anton de Kom-universiteit, Suriname). Met sessies in Aruba (2017) en Suriname (2019) is de Caribische neerlandistiek uitgebreid aan bod gekomen. De wetenschappelijke bijeenkomst is tot stand gebracht in samenwerking met CARAN (Caribische Associatie voor de Neerlandistiek). Op die manier is het congres Cross-Over steeds verankerd in een andere regio in de wereld waar de Nederlandse taal en literatuur worden bestudeerd en met de lokale universiteit als gastinstelling.
De Taalunie is sinds jaren onze vaste partner: zij onderstreept in haar beleid de gevarieerdheid en dynamiek van de neerlandistiek wereldwijd. Jaren geleden bereidde de Taalunie een advies voor dat de internationale neerlandistiek wenst te stimuleren. Zoals bij vorige edities van Cross-Over ligt ook vandaag in Praag de nadruk op een inclusief begrip van neerlandistiek, met aandacht voor culturele diversiteit en meertaligheid. Buiten het moedertaalgebied speelt het Nederlands een veelheid van rollen. In dialoog met andere talen en culturen neemt de Nederlandstalige literatuur uiteenlopende gedaanten aan. Deze meerstemmigheid van de neerlandistiek staat centraal tijdens elk Cross-Over congres.
Cross-Over is inmiddels uitgegroeid tot een nomadisch neerlandistieksymposium, een dynamische conferentie in inhoudelijke, methodologische en geografische zin. Door intensief samen te werken met collega’s, evenzeer neerlandici precies zoals de academische onderzoekers in het moedertaalgebied maar verschillend cultureel georiënteerd en actief in een ander taalgebied, worden de veelzijdigheid en internationale status van de Nederlandstalige literatuur belicht. De letterkundige neerlandistiek is zoals gezegd internationaal en cultureel divers. Cross-Over is uitgegroeid tot het wetenschappelijk platform waar letterkundigen van vele horizonnen, actief in verschillende taal- en cultuurgebieden, elkaar ontmoeten en onderzoekbevindingen uitwisselen. De geanimeerde discussies zijn steeds weer een getuigenis van de bijzondere vitaliteit en het intercultureel karakter van het vakgebied. Vandaag zal dat niet anders zijn dan toen in Polen en de voorbije jaren in het Caribisch gebied.
Het hoeft eigenlijk geen betoog. Nederlandstalige literatuur wordt ook gelezen buiten het taalgebied, al dan niet in vertaling. In contact met andere talen en culturen “vervellen” literaire teksten, krijgen een andere adem en ondergaan een gedaanteverwisseling. Teksten worden in andere taalgebieden anders gelezen, ze wekken andere verwachtingen, de canon van de Nederlandse literatuur in het buitenland is per definitie anders dan in Nederland en Vlaanderen. De culturele achtergrond van de leesomgeving bepaalt om evidente redenen de kijk op Nederlandse literatuur. Wat verder opvalt: in andere taalgebieden zijn er meer studenten Nederlands dan in de Lage Landen. In Gent zijn er dit academiejaar vijftig eerstejaarsstudenten Nederlands, in Praag meer dan 25. Dat mag hier worden onderstreept.
Ook in het Nederlandse taalgebied volstaat al lang niet meer met een eenzijdige of uitsluitend op het taal- en cultuurgebied gerichte aandacht voor het bestuderen van Nederlandse literatuur. In een geglobaliseerde context van meertaligheid en interculturele relaties, vroeger en nu, is het letterkundig gesprek gebaat bij een supra- of transnationale benadering, over taal- en cultuurgrenzen heen. Door poëtica’s en esthetische paradigma’s vanuit meertalig en meervoudig perspectief te verkennen, met oog voor soortgelijke fenomenen in een anderstalige literatuur en cultuur, kan de particulariteit van Nederlandse literatuur beter in reliëf worden geplaatst. Het ligt voor de hand binnen een veeltalig onderzoekkader het concept van wat doorgaans met ‘Nederlandse literatuur’ wordt aangeduid niet langer mono-linguïstisch of mono-cultureel op te vatten.
Voor (de toekomst van) de letterkundige neerlandistiek is het een noodzaak in te zetten op relaties en contacten met, invloeden van en referenties aan buitenlandse literatuur. Literaire ontwikkelingen in het Nederlands staan in een meertalig, cultureel divers en multiperspectivistisch licht en maken de studie voor een steeds meer internationaal gezelschap van studenten en docenten spannend, avontuurlijk, verrijkend. Daarenboven worden de betrokkenheid bij en de cultureel bepaalde visie op ‘Nederlandse literatuur’ door een congres zoals Cross-Over gestimuleerd. De Nederlandse literatuur is per definitie internationaal: ook vertaalde teksten en buitenlandse schrijvers, schrijvers die deelgenoot zijn van het gesprek over literatuur in het Nederlands, behoren tot het domein van de Nederlandse letterkunde. Dat gesprek wordt ook buiten het taalgebied gevoerd waar productie en receptie van teksten plaatsvinden. Beelden van Nederlandse literatuur zijn cultureel ingebed. Het ligt daarom voor de hand dat naast de samenwerking met de Taalunie en de lokale docentenplatformen de steun van en het overleg met de Internationale Vereniging voor Neerlandistiek worden onderstreept.
De neerlandistiek is een kleurrijk verkaveld landschap met een ongekende dynamiek, veelzijdigheid op het gebied van methodiek en disciplines. In letterkundige opleidingen maken we evenwel nog steeds te weinig gebruik van multiculturele perspectieven: dialogen met neerlandici buiten het Nederlandse taalgebied. In een Europese context, in de Europese Unie met vele talen en culturen, is het een uitdaging de studie van de Nederlandse literatuur in Europees en zelfs mondiaal perspectief te plaatsen. Het departement Nederlands in Praag helpt hierbij, zoals ook andere leerstoelen en docentenplatformen elders in de wereld. Door de kaart te trekken van een internationaal lees- en onderzoekkader, en bijgevolg de op taal, natie en geografie gerichte opvatting van Nederlandse literatuur te verbreden, verruimen we de blik op wat Nederlandse letterkunde heet. De Internationale Vereniging voor de Neerlandistiek stelt het voor als volgt: “Plaats de Nederlandse taal en literatuur tegen de achtergrond van internationale onderzoekstradities; onderzoek de dynamiek tussen het Nederlands en andere talen en culturen”. De oproep van de IVN richt zich tot “aankomende neerlandici [die zullen] uitgroeien tot zelfbewuste, globale specialisten [en] kunnen aansluiten bij en opereren in het wereldwijde netwerk”. In een wereld van meertaligheid en multiculturaliteit functioneert de Nederlandstalige literatuur.
De transnationale en meertalige aandacht voor literatuur in het Nederlands past in het opzet van Cross-Over. Ter gelegenheid van het eeuwfeest van de neerlandistiek aan de Karelsuniversiteit worden contacten van Nederlandstalige literaire teksten en culturen en talen in Midden-Europa centraal gesteld. In de dialoog spelen vertalingen een rol – in het departement bestaat een jarenlange traditie van vertalingen in het Tsjechisch – maar ook de studie van de Nederlandse taal en cultuur. Canoniseringsprocessen en beeldvorming van literaire teksten, geproduceerd in het Nederlands, in Midden-Europa krijgen op het symposium aandacht.
Internationale samenwerking is van cruciaal belang. Zeker in een kleiner maar boeiend en florerend vakgebied zoals de (letterkundige) neerlandistiek. Het onderzoek gaat breder dan uitsluitend de studie van de Nederlandstalige literatuur. We bestuderen Nederlandse literatuur en literaire cultuur. Na de editie hier in Praag is komend jaar een extra-editie gepland op Aruba en Curaçao, ter gelegenheid van de P.C. Hooftprijs 2021 voor Alfred Schaffer, en in 2023 heeft een reguliere editie van het congres plaats in Zuid-Afrika. De neerlandistiek is veelzijdig en mondiaal verspreid. Er zijn wereldwijd duizenden studenten die de studie van het Nederlands in het curriculum opnemen, als hoofdvak of als bijvak. Dat is een ongelooflijke rijkdom. Cross-Over biedt de gelegenheid om het internationaal gesprek over het vakgebied, in dit geval de letterkundige neerlandistiek, te voeren. De uitwisseling van ideeën, kennisneming van uiteenlopende onderzoekparadigma’s en academische culturen zijn de winst die Cross-Over oplevert. Zoals tijdens het congres in Praag (18-19 november 2021), ter viering van het eeuwfeest van de neerlandistiek. Dat is niet minder dan een mijlpaal in de geschiedenis van de internationale neerlandistiek. De Karelsuniversiteit in Midden-Europa is de plaats waar, samen met Wrocław in Polen, de oudste actieve en bijzonder performante leerstoel Nederlands bestaat. Dat mag worden gevierd. Voor de komende honderd jaar wens ik méér van hetzelfde: dynamiek, samenwerking, begeestering en liefde voor de Nederlandse taal en literatuur.
De toespraak is ingekort en in Nederlands en Tsjechisch gepresenteerd op 18 november 2021. Met dank aan de Tsjechische studenten Nederlands.
Wetenschappelijk comité: Jerzy Koch (Adam Mickiewicz Universiteit Poznań), Eric Mijts (Universiteit van Aruba), Yves T’Sjoen (Universiteit Gent), Yra van Dijk (Universiteit Leiden) en Michiel van Kempen (Univrsiteit van Amsterdam).
Organiserend comité (Karelsuniversiteit Praag): Irena Kozmanová, Anna Krýsová, Yves T’Sjoen en Twan Zegers.