Wat omhelzen is, weet iedereen. Althans, dat dacht ik, tot vorige week. In de krant lees ik een artikel over een begraafplaats, en over de bewaker van die begraafplaats. Die bewaker heeft niet veel te doen. De krant schrijft over hem: ‘Zijn functie omhelst in grote lijnen niet veel anders dan erbij staan en ernaar kijken’.
Ik hield dit eerst voor een grappige vergissing, van iemand die ‘behelst’ in gedachte heeft, maar ook ‘omvat’, en die dan per ongeluk ‘omhelst’ schrijft. Ik heb ook vaak zoiets, al vind ik het bij een ander veel grappiger dan bij mijzelf. Nader onderzoek wijst uit dat het beslist geen eenmalige vergissing is. In feite zeggen zelfs een heleboel mensen het zo: ‘Zo’n inventaris omhelst drie stappen...’, en: ‘De aanpak omhelst ook ouderbijeenkomsten’.
Ingewikkelder is de situatie bij de mug en de olifant. Lang heb ik gedacht dat er twee uitdrukkingen bestonden: (1) ‘met een kanon op een mug schieten’, en (2) ‘van een mug een olifant maken’. Hun betekenissen liggen dicht bijeen.
In beide gevallen gaat het om overreageren, meer doen dan de situatie wettigt. Soms zelfs: belachelijk veel meer. Doordat deze uitdrukkingen vaak in dezelfde omstandigheden bruikbaar zijn, net als ‘behelst’ en ‘omvat’, kan er natuurlijk wel eens iets misgaan. En dan zegt iemand: ‘met een olifant op een mug schieten’. Zo stond het op 8 december in NRC Handelsblad.
Als je de passage voorleest, merken de meeste mensen er niks bijzonders aan. Pas als ik de olifantenzin herhaal, is het: O ja, dat is wel raar; met een olifant schieten.
Toch is de schietende olifant misschien minder vergissing dan dat ‘omhelst’. Als ik met Google op zoek ga naar olifanten en schieten, vind ik opmerkelijke zaken. Bijvoorbeeld dat ook wel gezegd wordt: ‘met een olifantsgeweer op een konijn schieten’ (zelfde betekenis), of ook: ‘op een mug schieten met een olifantengeweer’. Een olifantengeweer is een zwaar kaliber geweer, speciaal voor de jacht op olifanten. Koning Willem III heeft er een gehad. Of hij het ooit gebruikt heeft, is me niet bekend; wel dat het tegenwoordig nog bekeken kan worden in het Politiemuseum.
Het kanon en het olifantengeweer zijn blijkbaar varianten van elkaar, en ik weet niet welk van de twee de oudste is.
Maar hoe dan ook: op een mug schieten met een olifantsgeweer, of kortweg: met een olifant, is misschien toch niet zo gek. Ik bedoel: als uitdrukking. Het is dus niet noodzakelijk een verhaspeling van de twee uitdrukkingen die ik kende.
Ondertussen: niets menselijkers dan een beetje verhaspelen. En dat er geregeld flink verhaspeld wordt, is zeker.
Bijvoorbeeld als iemand zegt: ‘met een mug op een olifant schieten’. Dat is echt een geval van de klok die de klepel
heeft horen hangen.
Joop van der Horst (Leuven)