Erasmus kan je gerust een beroemde Nederlander noemen. Bijna zo beroemd als Johan Cruyff. De moeilijkheid is alleen dat bij zijn geboorte in 1469 Nederland nog niet bestond. En toen hij in 1536 doodging, nog steeds niet. Maar daar stappen we overheen. Hij was van Rotterdam, want dat bestond al wel. En tegenwoordig ligt Rotterdam in Nederland. Zo kon Nederland meteen al bij zijn ontstaan een hoop beroemde en minder beroemde telgen toucheren.
Ingewikkelder is de situatie van Johannes Baptista van Helmont (1577-1644). Van Helmont was een groot geleerde, ook al komt hij tegenwoordig nog slechts ter sprake als de uitvinder van het woord gas. Bijvoorbeeld in de dikke Van Dale. Kijk maar bij gas: ‘bedacht door de Vlaming Jan Baptist van Helmont’. Volgens mijn Winkler Prins Encyclopedie werd Van Helmont geboren in Brussel, en ik heb geen reden om aan die informatie te twijfelen. De vraag is: waar ligt, of lag Brussel?
Zouden we het Erasmus-principe volgen, wat niet probleemloos is, ik geef het toe, dan zou Van Dale moeten zeggen: ‘bedacht door de Belg Jan Baptist van Helmont’. Vandaag de dag zijn er veel Belgen, vooral Nederlandstalige Belgen, die niet graag van Belgen spreken, maar het steevast hebben over Vlamingen of Walen. Nu gun ik iedereen zijn eigen politieke drijverij, maar het moet geen plaats krijgen in de dikke Van Dale.
Het koninkrijk België is pas gevormd in de jaren 1830-1839, lang na Van Helmonts dagen. In zijn tijd lag Brussel in het hertogdom Brabant. Of zo men wil in de zuidelijke of Spaanse Nederlanden. Maar zeker niet in Vlaanderen (globaal: de tegenwoordige provincies Oost- en West-Vlaanderen). Misschien vindt men deze historische precisie te subtiel. Akkoord. Dan toch maar de ‘Belg’ Van Helmont?
Met de staatshervormingen uit de jaren ‘60 en ‘70 van de vorige eeuw is België grotendeels verkaveld, en een nieuw spraakgebruik vond ingang: het Nederlandstalige deel van België ging meer en meer ‘Vlaanderen’ heten, althans toch de Nederlandstalige Belgen gingen zich Vlamingen noemen. Leuven heet nu een Vlaamse stad, en zijn inwoners noemen zich Vlaming, hoewel de stad nooit tot het graafschap Vlaanderen heeft behoord maar altijd Brabants is geweest.
Van Helmont dan toch maar een Vlaming noemen, avant la date? Nee, het blijft een misser van Van Dale. Want juist Brussel is bij de Belgische staatshervorming niet mee verkaveld. Brussel is niet Vlaams, nooit geweest, in geen enkele oude of nieuwe toepassing van die term. Noem Van Helmont een Brabander, een Brusselaar, een Zuid-Nederlander of een Belg, maar Vlaming kan echt niet. Van Dale zou niet mee moeten doen aan dit soort politieke spelletjes.
Joop van der Horst (Leuven)